کد مطلب:20229 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:74

گنجینه پرسمان » اخلاق و عرفان

علماي اخلاق براي نفس سه مرحله قائل اند، و از طرفي اينجانب از شهيد چمران شنيدم: نفس انسان داراي هفت مرحله است: نفس اماره، نفس لوامه، نفس عاقله، نفس ملهمه، نفس مطمئنه، نفس راضيه و نفس مرضيه. با توضيحات ارايه شده نظر علما صحيح است يا حرف شهيد چمران؟ در اين خصوص توضيح دهيد.

نفس يكي بيش نيست. تحول و تطوراتي كه در آن است موجب پيدايش حالات و مراتب مختلف نفس مي گردد. از سويي علماي اخلاق بر حسب شيوه و سليقه، كيفيت سلوك يا نوع بينش و افق ديدگاه خويش، بياناتي كوتاه يا طولاني در مورد نفس دارند و از منظر هاي متفاوت به اين موضوع نظر مي كنند. برخي به كيفي پيدايش و شكل گيري نفس بر اساس حركت جوهري توجه دارند و مراحل آن را بيان مي كنند.

برخي به مراحل تحول و حالات روحي و معنوي توجه دارند و شيوة آنان در بحث از نفس، ذكر همة مراتب و حالات جزئي و كلي آن است. بعضي ها به عكس، به بيان مراحل و مراتب كلي بسنده كرده اند. آيت الله جوادي آملي مي فرمايد: انسان در سير كمالي، مراحلي چون جمادي و گياهي و حيواني را پشت سر مي گذارد تا به مرتبة انساني نايل گردد. اين تحول و قطور از جماد تا انسان بر اساس حركت جوهري بيرون از رحم يا درون از حم به اين شكل است كه غذاي انسان كم كم به نطفه تبديل مي شود و پس از رشد نباتي به مرحلة جنيني و آمادگي دريافت روح حيواني مي رسد. اين روح حيواني، از او حيواني بالفعل و انساني بالقوه مي سازد.[10] اين روح تا رسيدن به حيات انساني بالفعل و حقيقتي فاصله زيادي دارد. مولوي مي گويد:

از جمادي مُردم و نامي شدم

مردم از حيواني و آدم شدم

حملة ديگر بميرم از بشر

بار ديگر از ملك قربان شوم

وزنما مردم به حيوان برزدم

پس چه ترسم كي زمردن كم شدم

تا بر آرم از ملايك بال و پَر

آن چه اندر وهم نايد آن شوم[11]

عده اي از منظر ديگري به نفس نگريسته و آن را در سه حالت اماره، لوّامه و مطمئنه ديده اند. برخي چون شهيد دستغيب (رحمه الله عليه) ضمن اين كه نفس را يكي مي داند به تفسير چهار مرحله و حالات مختلف نفس پرداخته است و مي فرمايد: نفس اولش (يعني پس از آن كه به مرحلة حيوانيت بالفعل رسيد) اماره است. پس از آن كه در سير و حركت كمال افتاد، لوامه مي شود، بعد به مرحله الهام مي رسد. نفس را در اين مرحله به مقتضاي آيه فألهمها فجورها و تقوايها ملهمه مي گويند. بعد به همين راه و روش كه پيش مي رود به مرحله اطمينان نفس مي رسد كه آن هم مراتب دارد. راضيه و مرضيه آخرين مراتب كمال است كه با دو بال علم و عمل به ملكوت اعلي مي رود.

سپس مي فرمايد: اماره و ملهمه و لوامه ومطمئنه نه اين كه چهار موجود باشد بلكه به اعتبار حالات نفس است. نفس هر فردي از افراد به اعتبار سيرش، كمالات و حالاتش چهار قسم مي گردد كه هر كدام (از اين چهار قسم) هم مراتب دارد.[12]

مراحل و حالات مختلف نفس را صحنه هاي مختلف آزمون هاي الهي است كه انسان آن را پشت سر مي گذارد و به مدارج بالاتر مي رسد. آياتي كه دربارة نظام داخلي انسان از قبيل نفس ملمهمه و نفس مسوّله[13] و امّاره و لوامه و مطمئنه و راضيه و مرضيه و مانند آن سخن به ميان آورده است، تحولات گوناگونِ آزمون الهي را گوشزد مي نمايد و اهميت عنايت به مراتب امتحان را يادآور مي شود.[14]

خواجه عبدالله انصاري براي سالكان و رهروان راه كمال، صد صحنة آزمون، ترسيم نموده است؛ يعني نفس پس از خروج از آمادگي مطلق و ورود به نفس عاقله تا رسيدن به مراتب كمالي نفس مطمئنه يكصد تحول و تطور دارد و يكصد آزمون را پشت سر مي گذارد.[15]

ابوبكر كتاني مراحل و مراتب مختلف نفس را به مقام هاي نور و ظلمت است.[16]

شيخ الرئيس ابوعلي سينا گويا به همين مقام ها اشاره دارد:

اندر دل من هزار خورشيد تبافت آخر به كمال ذره اي راه نيافت

بنابراين هم سخن شهيد چمران، آن عارف وارسته و واصل به رضوان الله الاكبر درست است و هم سخن ساير علماي اخلاق.

خداوندا! ما را از پيروان آنان قرار ده و آن چه را به آنان چشانده اي، بر ما بچشان.

[10] صورت و سيرت انسان در قرآن، ص 76.

[11] مثنوي، دفتر سوم، بيت 3907.

[12] نفس مطمئنه، ص 15.

[13] قال بل سوّلت لكم انفسكم امراً (يوسف ( ) آية 18) وكذلك سوّلت لي نفسي (طه( )آية 96).

[14] جوادي آملي، صورت وسيرت انسان در قرآن، ص 95.

[15] منازل السايرين، ص 24.

[16] همان.